Spadki po nowemu

Dzisiaj o tym co zmienia się w spadkobraniu – ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych, większa ochrona małoletnich, nowa instytucja – niegodny dziedziczenia.

Planowana nowelizacja przepisów zakłada następujące zmiany przy dziedziczeniu ustawowym, czyli w sytuacji braku testamentu:

• ograniczenie spadkobierców ustawowych – zstępni dziadków, którzy nie dożyli otwarcia spadku nie będą dziedziczyć,
• większa ochrona małoletnich przed dziedziczeniem – zawieszenie postępowania w przedmiocie uzyskania zgody sądu rodzinnego na odrzucenie spadku przez małoletniego; wydłużenie terminów na ewentualne oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego;
• wprowadzenie przesłanki niegodności dziedziczenia – wyłączenie od dziedziczenia po zmarłym dłużników alimentacyjnych, czyli osób, które były zobowiązane do świadczeń alimentacyjnych za życia, a uchylały się od tego obowiązku.

Obecnie dziedziczenie przez dalszych krewnych – zstępnych, dziadków wygląda następująco:

Zgodnie z art. 934 §2 k.c. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy.

Paragraf 3 ww. artykułu stanowi, że w braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

Proponowana zmiana, polegająca na wyłączeniu od dziedziczenia ustawowego zstępnych odległych krewnych, ma na celu usunięcie z kręgu osób uprawnionych do spadkobrania dalekich krewnych, z którymi więź często jest znikoma albo w ogóle nie powstała.

Oczywiście spadkodawcy pozostawiona zostanie swobody testowania i, jeśli spadkodawca w testamencie uzna, że osoby mają być powołane do spadku, będą one dziedziczyły.

Regulacje ustawowe mają zastosowanie w dalszym ciągu w braku testamentu.

Zaproponowana zmiana ma również na celu skrócenie długości postępowań o stwierdzenie nabycia spadku wobec braku potrzeby poszukiwania dalszej rodziny zmarłego spadkodawcy.

Sąd spadku jest obecnie zmuszony do poszukiwania dalekich krewnych spadkodawcy. Z praktyki orzeczniczej wynika, że sąd często posiada informacje o rodzinie zmarłego, ale bez danych teleadresowych.

Koniecznym zatem staje się długotrwałe i często kosztowne poszukiwanie dalszych spadkobierców, najczęściej w zakresie dalszych zstępnych dziadków, tzn. ich prawnuków czy praprawnuków.

W przypadku, gdy spadek nie prezentuje wartości dodatnich (obciążony jest licznymi długami), większa ilość osób musi złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku, często też nie mając wiedzy o sytuacji uzasadniającej złożenie przez nich takiego oświadczenia, z uwagi na brak kontaktu ze spadkodawcą przed jego śmiercią.

Wydłużenie terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w przypadku małoletnich spadkobierców

Warto zauważyć, że nowelizacja przewiduje również wydłużenie terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w przypadku małoletnich spadkobierców.

Termin na złożenie oświadczenia co do zasady wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (od dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy).

Jest to termin, tzw. zawity, co oznacza, że jego upływ powoduje utratę uprawnienia do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza i często wiąże się z odpowiedzialnością za długi spadkodawcy.

Przypomnieć należy, że do odrzucenia spadku lub jego przyjęcia w imieniu małoletniemu, przedstawiciele  ustawowi małoletniego (co do zasady rodzice) muszą uzyskać uprzednią zgodę sądu rodzinnego na dokonanie tego rodzaju czynności w imieniu małoletniego.

Może zdarzyć się sytuacja, że 6-miesięczny termin na odrzucenie bądź przyjęcie spadku upłynie, zanim sąd rodzinny wyda stosowne postanowienie.

Nowelizacja zakłada wprowadzenie regulacji, zgodnie z którą z momentem wszczęcia postępowania przed sądem rodzinnym w przedmiocie zgody na odrzucenie lub przyjęcie spadku w imieniu małoletniego, 6-miesięczny termin ulegnie zawieszeniu. Bieg terminu miałby być zawieszony do chwili uprawomocnienia się takiego postanowienia.

Brak jest obecnie wyraźnej podstawy prawnej do uznania, że termin ten ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego lub zostaje przerwany z chwilą wystąpienia do sądu o wyrażenie zgody na dokonanie czynności przyjęcia lub odrzucenia spadku w imieniu małoletniego.

Zagadnienie to zostało w części rozwiązane w uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2018 r. III CZP 102/17, jednakże taka regulacja ma znaleźć się wyraźnie w przepisach kodeksu cywilnego.

Na konieczność wprowadzenia odpowiedniej regulacji w tym zakresie zwracał również uwagę Rzecznik Praw Dziecka w 2020 r.

Powyższe będzie miało również wpływ na sytuację osób ubezwłasnowolnionych, które również samodzielnie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożyć samodzielnie nie mogą.

Niegodność dziedziczenia

Planowana nowelizacja przewiduje także dodanie nowej przesłanki wyłączającej dziedziczenie po zmarłym – niegodności dziedziczenia w postaci uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy.

Ma to na celu wyeliminowanie sytuacji, w których korzyści ze spadku odnoszą osoby uporczywie uchylające się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego w stosunku do spadkodawcy, pomimo realnej możliwości jego spełnienia.

Jak jest obecnie?

Obecnie wyłącznie spadkodawca, tylko w sporządzonym testamencie (czyli osobiście) może skorzystać z możliwości wydziedziczenia spadkobiercy.

Instytucja wydziedziczenia polega  na pozbawieniu prawa do zachowku osoby, której w normalnych okolicznościach przysługuje on danemu spadkobiercy.

Zachowek jest należny tym spadkobiercom, którzy zostali pominięci w testamencie, tj. nie została im zapisana żadna część majątku, mimo że ustawowo powinni uczestniczyć w masie spadkowej.

W przypadku wydziedziczenia, osoba wydziedziczona, z przysługującej jej na mocy ustawy części masy spadkowej, nie otrzymuje nic.

Dodać należy, że możliwość wydziedziczenia spadkobiercy jest warunkowana zaistnieniem jednej z ustawowo przewidzianych przesłanek. Spadkodawca nie ma dowolności w wydziedziczeniu spadkobiercy.

Przesłanka niegodności dziedziczenia może być uważana za kontrowersyjną z uwagi na wkroczenie w wolę spadkodawcy – jak dotąd tylko testator w testamencie może wyłączyć daną osobę od dziedziczenia, a nowelizacja przepisów może spowodować ograniczenie kręgu spadkobierców także w drodze ustawy.

Nie wiadomo jednak, czy uporczywe niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego będzie polegało wyłączne na niepłaceniu należnych alimentów na rzecz spadkodawcy czy też wymagane będzie uprzednie skazanie osoby uchylającej się od zapłaty za przestępstwo niealimentacji (art. 209 k.k.).

Kiedy mamy do czynienia z uchylaniem się od obowiązku alimentacyjnego?

Może być to sytuacja, gdy dorosłe dzieci nie płacą alimentów na starszych rodziców w niedostatku lub rodzice, którzy nie płacili alimentów na swoje dzieci, a po ich śmierci są spadkobiercami.

Wprowadzenie niegodności dziedziczenia, ma przede wszystkim na celu wykluczenie z dziedziczenia osób postępujących za życia spadkobiercy nieetycznie w stosunku do niego.

Co jeszcze przewiduje nowelizacja?

• Projekt przewiduje także zmianę Kodeksu postępowania cywilnego poprzez dodanie obowiązku zawarcia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku określenia, w jaki sposób spadek został przyjęty przez spadkobierców – wprost czy też z dobrodziejstwem inwentarza.
• Ponadto, sąd spadku będzie miał obowiązek sprawdzenia w Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych, czy spadkodawca był właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości, czy przysługiwało mu spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu albo roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości lub użytkowania wieczystego. Konsekwencją projektowanych zmian są także zmiany w ustawie z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie, zgodnie z którymi notariusz będzie miał obowiązek odebrać oświadczenia od osób biorących udział w spisywaniu protokołu dotyczące tego, czy – wedle ich wiedzy – spadkodawcy przysługiwało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu lub roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości lub użytkowania wieczystego.
• Przewiduje się nałożenie na notariusza obowiązku zawiadamiania o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wszystkich osób, które według oświadczenia i przedstawionych dokumentów są powołane do dziedziczenia, choćby w dalszej kolejności – jeżeli oświadczenie zostało złożone przed notariuszem.
• Strona będzie mogła zwrócić się także do sądu z wnioskiem o pobranie z systemu teleinformatycznego, do którego ma on dostęp, odpisów, wypisów dokumentów lub informacji o ich treści, które będą mogły zostać następnie wykorzystane w postępowaniu. Przy czym będzie musiała uprawdopodobnić, że uzyskanie odpisu lub wyciągu albo odpowiadających im treściowo informacji byłoby nadmiernie utrudnione lub powodowałoby nieuzasadnioną zwłokę w postępowaniu.