Czym jest i komu przysługuje zachowek?

Pojęcie zachowku jest dosyć znane w polskim społeczeństwie. Wiele osób kojarzy go z obowiązkiem zapłaty konkretnej kwoty pieniężnej w przypadku pojawienia się sprawy spadkowej. Zachowek jest jednak nieco bardziej skomplikowaną instytucją, którą warto poznać nieco bliżej.

W skrócie:

• Zachowek jest formą rekompensaty finansowej wypłacanej członkom najbliższej rodziny zmarłego, którzy nie doszli do dziedziczenia.
• Jak obliczyć wartość zachowku?
• Uniknięcie zapłaty zachowku jest możliwe.

Czym jest zachowek?

Zachowek możemy porównać do formy rekompensaty finansowej wypłacanej członkom najbliższej rodzinie zmarłego, którzy nie doszli do dziedziczenia. Z taką sytuacją mamy do czynienia najczęściej wtedy, gdy spadkodawca postanowił powołać do spadku osobę z dalszej rodziny lub taką, która w ogóle do niej nie należy (np. sąsiada lub bliskiego przyjaciela)

Prawo do zachowku uzależnione jest przede wszystkim od spełnienia kryterium bliskości rodzinnej względem spadkodawcy. Zgodnie z treścią art. 991 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jak zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 czerwca 2020 r. (sygn. akt I NSNc 21/20), instytucja zachowku jest uzasadniona i konieczna dla urzeczywistnienia podstawowych wartości konstytucyjnych takich jak godność, ochrona rodziny i prawo dziedziczenia. Zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej wyklucza takie ukształtowanie porządku dziedziczenia, w którym członkowie najbliższej rodziny spadkodawcy, w szczególności małoletni zstępni, małżonek lub rodzice trwale niezdolni do pracy pozbawieni zostaliby środków do życia. Zachowek realizuje kluczowe ze społecznego i prawnego punktu widzenia funkcje: funkcję alimentacyjną, stwarzając ekonomiczne podstawy egzystencji dla najbliższych członków rodziny, związaną z nią funkcję zabezpieczającą, funkcję ochronną dla rodziny pojmowanej jako wspólnota, funkcję dystrybucyjną oraz funkcję solidarnościową. Instytucja zachowku zakorzeniona jest zarówno w przedmiotowym prawie konstytucyjnym, jak i w konstytucyjnym prawie dziedziczenia gwarantowanym przez art. 21 i 64 Konstytucji. Zasadniczą konstytucyjną podstawą zachowku jest norma gwarantująca godność ludzką (art. 30 Konstytucji RP). Z gwarancji godności ludzkiej wynika bezwzględny zakaz pozbawiania jednostki pewnej minimalnej sfery autonomii, w tym wolności majątkowej sprzężonej z ochroną samej jej egzystencji. Do naruszenia tego zakazu dochodzi zawsze w sytuacji, w której uprawniony do zachowku zostałby pozbawiony minimum egzystencji. Obowiązek wynikający z art. 30 Konstytucji RP nie idzie, co oczywiste, tak daleko, aby gwarantować prawo do nabywania określonych składników majątkowych od innych osób, a jedynie aby zapewnić, że najbliżsi członkowie rodziny zwłaszcza ci, wobec których na spadkodawcy ciążył obowiązek alimentacyjny mieli w dalszym ciągu zagwarantowane w wymiarze prawnym i faktycznym minimum egzystencji.

Komu nie przysługuje zachowek?

Wiemy już komu dokładnie przysługuje zachowek – zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Powyższa regulacja oznacza, że prawa do zachowku nie będzie posiadało rodzeństwo rodziców (wujkowie oraz ciotki), a także ich dzieci (kuzynostwo). Prawo do zachowku nie przysługuje również teściowi, teściowej, zięciowi oraz synowej.

Jak obliczyć zachowek?

Poprawne obliczenie wartości zachowku jest bardzo istotną kwestią – to od niej zależy bowiem jaką dokładnie kwotę pieniężną może żądać uprawniony do tego świadczenia. W pierwszej kolejności należy ustalić całą wartość majątku przeznaczonego do dziedziczenia. Pamiętajmy, aby w tym zakresie uwzględnić wszystkie poczynione przez spadkodawcę za życia darowizny – w dalszej części zostanie to wyjaśnione bardziej szczegółowo. Następnie ustalamy udział spadkowy uprawnionego, tak jak gdyby doszedł on do dziedziczenia na podstawie przepisów ustawy (przyjmujemy wówczas np. że zmarły nie pozostawił po sobie testamentu i w grę wchodzą wyłącznie przepisy Kodeksu cywilnego). Po ustaleniu właściwego udziału spadkowego uprawnionego do zachowku musimy pomnożyć go przez 1/2 albo przez 2/3 (gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest małoletnim zstępnym zmarłego). Ostatnią czynnością jest pomnożenie otrzymanego udziału przez wartość masy spadkowej.

Aby lepiej zobrazować to w jaki sposób poprawnie wyliczyć wielkość zachowku posłużmy się przykładami:

Jan zostawił po sobie spadek o łącznej wartości 450 000 zł, w jego skład weszły nieruchomość, samochód, biżuteria oraz pieniądze na koncie bankowym. Spadkodawca miał żonę i nie miał dzieci, zaś do całości spadku powołał na mocy pozostawionego testamentu swojego przyjaciela Pawła. Żona Jana ma w tym przypadku prawo do zachowku, gdyby jej mąż nie zostawił testamentu odziedziczyłaby pozostawiony majątek w całości. W jej przypadku zachowek będzie wynosił 1/2 wartości tego co odziedziczyłaby w normalnych warunkach, tj. gdyby stała się spadkobierczynią. Kobieta może żądać zapłaty kwoty 225 000 zł (1/2 x 450 000 zł = 225 000 zł).

Jan zostawił po sobie spadek o łącznej wartości 36 500 zł. Jako jedynego spadkobiercę wskazał swojego syna Michała. Jan miał także żonę Laurę oraz dwie córki – Karolinę i Magdalenę, nie zostały one jednak powołane do spadku. Kobiety mają prawo do zachowku po Janie. W przypadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego ich udziały wynosiłyby po 1/4 dla każdej osoby (1/4 dla Laury, 1/4 dla Karoliny, 1/4 dla Magdaleny oraz 1/4 dla Michała). Laura ma prawo do 1/2 wartości zachowku, zaś Karolina do 2/3, ponieważ w chwili otwarcia spadku jest osobą małoletnią (ma 14 lat). Po odpowiednim przemnożeniu udziałów prawo do zachowku wygląda następująco – Laura ma prawo do 1/8 wartości spadku (1/4 x 1/2), Magdalena ma prawo do 1/8 wartości spadku (1/4 x 1/2), Karolina ma prawo do 1/6 wartości spadku (1/4 x 2/3 = 2/12, tj. 1/6). Laura może żądać zapłaty na swoją rzecz 4 562,50 zł, Magdalena 4 562,50 zł, zaś Karolina ok. 6 083 zł.

Czym jest substrat zachowku?

Substratem zachowku określamy wartość majątku spadkowego, który jest istotny z punktu widzenia obliczania dokładnej wartości zachowku dla uprawnionej osoby. Tak naprawdę dosyć rzadko jest on utożsamiany z wartością pozostawionego majątku przez zmarłego. Substrat zachowku uwzględnia bowiem darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia, co powoduje faktycznie zmniejszenie wartości masy spadkowej, a co za tym idzie i wartości samego zachowku.

Jak ustalić substrat zachowku?

Poprawne ustalenie substratu zachowku, a więc kwoty, od której obliczamy wartość zachowku dla danej osoby, wymaga przeprowadzenia dwóch czynności:

• oznaczenia czystej wartości spadku – zliczamy wszystkie majątkowe i wartościowe rzeczy oraz prawa, które weszły do masy spadkowej,
• od czystej wartości spadku odliczamy wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę za jego życia oraz wszystkich zapisów windykacyjnych – przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Aby lepiej zobrazować to w jaki sposób ustalić substrat zachowku posłużmy się kolejnym przykładem:

Jan zamierza wystąpić o zapłatę zachowku po swoim ojcu Marcinie, który do całości spadku powołał swojego drugiego syna Krzysztofa. Marcin pozostawił po sobie majątek warty 245 000 zł, przy czym przed 15 laty dokonał darowizny na rzecz Jana w kwocie 15 000 zł. Substrat zachowku będzie wynosił zatem 230 000 zł (245 000 zł – 15 000 zł = 230 000 zł). Wartość zachowku dla Jana będzie więc obliczana nie od kwoty 245 000 zł, lecz od 230 000 zł.

Jak wystąpić o zachowek?

Prawo do zachowku nie powoduje automatycznej wypłaty stosownej kwoty pieniężnej. Uprawniony musi się o nią zwrócić bezpośrednio do zobowiązanego, którym jest spadkobierca (zarówno testamentowy, jak i ustawowy). To od decyzji uprawnionego zależy od którego z kilku spadkobierców zażąda zapłaty zachowku, może przy tym uczynić to od wszystkich łącznie lub od wybranych przez siebie osób.

Żądanie zapłaty zachowku należy rozpocząć od podjęcia rozmów ze zobowiązanym do zapłaty – można w tym zakresie posłużyć się pisemnym wezwaniem do zapłaty. Uprawniony może sporządzić samodzielnie takie pismo, może także poprosić o pomoc adwokata lub radcę prawnego. W wezwaniu należy określić kwotę żadnego zachowku, termin i formę jego zapłaty oraz informację, że brak dostosowania się do wezwania może spowodować skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego. Oczywiście konieczne jest także wskazanie nadawcy oraz adresata wezwania. Pismo należy wysłać listem poleconym lub doręczyć osobiście za pokwitowaniem odbioru.

Jeśli wezwanie do zapłaty zachowku okaże się bezskuteczne, tj. gdy zobowiązany nie będzie chciał zapłacić, jedyną drogą umożliwiającą uzyskanie omawianego świadczenia jest skierowanie sprawy do sądu. W tym celu należy złożyć pozew o zapłatę zachowku – sądem właściwym będzie tutaj sąd położony według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Jeśli kwota zachowku nie przekracza 75 000 zł właściwym będzie sąd rejonowy, gdy wartość ta jest wyższa – sąd okręgowy.

Przedawnienie zachowku

Zachowek należy do roszczenia majątkowego co oznacza, że po pewnym czasie ulega ono przedawnieniu. Zgodnie z treścią art. 1007 KC, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.

Przedawnione roszczenie o zachowek oznacza, że zobowiązany nie będzie mógł zostać przymuszony w żaden legalny sposób do zapłaty tego świadczenia na rzecz uprawnionego. Założenie sprawy sądowej w przypadku przedawnionego prawa do zachowku nie będzie w ogóle pomocne. W takiej sytuacji zapłata zależy tylko o dobrej woli zobowiązanego.

Czy można nie płacić zachowku?

Uniknięcie zapłaty zachowku jest możliwe – najczęściej pojawi się to, gdy roszczenie o zapłatę uległo już przedawnieniu. Zobowiązany może uwolnić się od takiego obowiązku w jeszcze inny sposób – poprzez wykazanie, że uprawniony do zachowku nie powinien go otrzymać ze względu na zasady współżycia społecznego. W tym zakresie można powołać się także na tzw. niegodność dziedziczenia – zobowiązany musi wykazać, że uprawniony nie powinien otrzymać jakiegokolwiek zachowku, bo byłoby to sprzeczne z zasadami etycznymi lub gdy dopuścił się przestępstwa, względnie poważnych zaniedbań względem spadkodawcy. W praktyce możliwość uwolnienia się od obowiązku zapłaty nieprzedawnionego zachowku wiąże się z koniecznością udowodnienia swoich racji w ramach toczącego się postępowania sądowego.

Warto w tym miejscu także podkreślić, że osoby wydziedziczone przez spadkodawcę nie mają możliwości żądania zapłaty jakiegokolwiek zachowku.

FAQ

• Czy testament zwalnia od zachowku?

Testament nie zwalnia od obowiązku zapłaty zachowku, w rzeczywistości bardzo często pozostawienie testamentu oznacza duże prawdopodobieństwo pojawienia się obowiązku zapłaty zachowku na rzecz pominiętych przy dziedziczeniu członków najbliższej rodzimy zmarłego.

• Czy można ubiegać się o zachowek od darowizny?

Zachowek jest formą rekompensaty pieniężnej udzielanej członkom najbliższej rodzimy zmarłego, którzy nie zostali powołani do dziedziczenia – oznacza to, że nie istnieje coś takiego jak zachowek od darowizny. Darowizny poczynione przez spadkodawcę jeszcze za życia są jednak istotne z punktu widzenia poprawnego ustalenia wartości należnego zachowku.

• Czy po wydziedziczeniu należy się zachowek?

Osoba, która została wydziedziczona traci prawo do zachowku.

• Jak przebiega sprawa o zachowek?

Sprawa o zachowek wymaga zainicjowania jej poprzez złożenie pozwu o zapłatę zachowku do właściwego sądu – powodem jest osoba uprawniona do otrzymania zachowku. Sąd po przeprowadzeniu rozprawy i zbadania zasadności pozwu decyduje czy uwzględni żądania powoda – jeśli tak się stanie to w wydanym wyroku zobowiąże pozwanego do zapłaty określonej kwoty na rzecz uprawnionego do zachowku.