Czy zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje zachowek?

Zrzeczenie się dziedziczenia wywołuje szereg ważnych skutków prawnych na czele z utratą prawa do spadku. Czy dotyczy to również prawa do zachowku? Czy zrzeczenie się dziedziczenia jest nieodwracalne?

Umowa zrzeczenia się dziedziczenia

Co do zasady umowy zawierane pomiędzy przyszłym spadkobiercą a wciąż żyjącym spadkodawcą są z mocy samego prawa nieważne. Wyjątkiem od tej zasady jest jednak umowa dotycząca zrzeczenia się dziedziczenia, której celem jest odsunięcie zrzekającego się od przyszłego spadku.

Zgodnie z treścią art. 1048 Kodeksu cywilnego Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Jak zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 lutego 2005 r. (sygn. akt II CK 322/04) spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej z przyszłym spadkodawcą, zawartej w formie aktu notarialnego (art. 1048 KC). Niezachowanie formy szczególnej aktu notarialnego powoduje nieważność czynności prawnej (art. 73 § 2 KC). Jednostronne oświadczenie spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia nie ma znaczenia prawnego.

Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki) zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Tak naprawdę zrzeczenie się dziedziczenia powoduje całkowite odsunięcie danej osoby i jej zstępnych od przyszłego majątku spadkowego, wliczając w to także utratę prawa do ewentualnego zachowku. Innymi słowy zrzekający się spadku nie zostanie powołany do dziedziczenia ani na podstawie ustawy, ani na podstawie testamentu i nigdy nie będzie mógł skutecznie domagać się zapłaty choćby najmniejszej części zachowku.

Zrzeczenie się dziedziczenia nie zostało ograniczone do żadnej osoby z kręgu najbliższej rodziny zmarłego. Obecne przepisy wskazują jednak, że nie jest ono możliwe w przypadku jakiejkolwiek gminy lub Skarbu Państwa – te podmioty nie mogą skutecznie zrzec się prawo do spadku po jakiejkolwiek osobie.

Zrzeczenie się dziedziczenia będzie także nieskuteczne w przypadku, gdy zrzekający się chciałby wskazać inną osobę, która ma za nią dojść do spadku. Innymi słowy w umowie zrzeczenia się dziedziczenia nie można wskazać kto ma dziedziczyć zamiast zrzekającego się.

Prawo do zachowku

Zgodnie z treścią art. 991 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Zachowek jest formą rekompensaty finansowej dla członków najbliższej rodziny zmarłego, którzy albo nie zostali w ogóle powołani do spadku, albo otrzymali mniejszy udział spadkowy, niż gdyby dziedziczyli na zasadach ustawowych. Pamiętajmy, że zachowek jest prawem, którego realizacja zależy od woli uprawnionego – nie ma on obowiązku występować z żądaniem zapłaty wobec zobowiązanego spadkobiercy lub zapisobiercy. Dodatkowo zachowek ulega przedawnieniu z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu po danym spadkodawcy.

Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 KC ma prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku.

Z art. 991 § 2 KC wynika, że zaspokojenie należnego osobie uprawnionej roszczenia o zachowek w pierwszej kolejności może nastąpić bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska równowartości zachowku w jednej z powyższej wskazanych form może kierować roszczenie o zachowek do spadkobiercy.

Instytucja zachowku jest uzasadniona i konieczna dla urzeczywistnienia podstawowych wartości konstytucyjnych takich jak godność, ochrona rodziny i prawo dziedziczenia. Zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej wyklucza takie ukształtowanie porządku dziedziczenia, w którym członkowie najbliższej rodziny spadkodawcy, w szczególności małoletni zstępni, małżonek lub rodzice trwale niezdolni do pracy pozbawieni zostaliby środków do życia. Zachowek realizuje kluczowe ze społecznego i prawnego punktu widzenia funkcje: funkcję alimentacyjną, stwarzając ekonomiczne podstawy egzystencji dla najbliższych członków rodziny, związaną z nią funkcję zabezpieczającą, funkcję ochronną dla rodziny pojmowanej jako wspólnota, funkcję dystrybucyjną oraz funkcję solidarnościową. Instytucja zachowku zakorzeniona jest zarówno w przedmiotowym prawie konstytucyjnym, jak i w konstytucyjnym prawie dziedziczenia gwarantowanym przez art. 21 i 64 Konstytucji.

Zasadniczą konstytucyjną podstawą zachowku jest norma gwarantująca godność ludzką (art. 30 Konstytucji RP). Z gwarancji godności ludzkiej wynika bezwzględny zakaz pozbawiania jednostki pewnej minimalnej sfery autonomii, w tym wolności majątkowej sprzężonej z ochroną samej jej egzystencji. Do naruszenia tego zakazu dochodzi zawsze w sytuacji, w której uprawniony do zachowku zostałby pozbawiony minimum egzystencji. Obowiązek wynikający z art. 30 Konstytucji RP nie idzie, co oczywiste, tak daleko, aby gwarantować prawo do nabywania określonych składników majątkowych od innych osób, a jedynie aby zapewnić, że najbliżsi członkowie rodziny zwłaszcza ci, wobec których na spadkodawcy ciążył obowiązek alimentacyjny mieli w dalszym ciągu zagwarantowane w wymiarze prawnym i faktycznym minimum egzystencji.

Sposób na odwrócenie zrzeczenia się dziedziczenia

Jeśli ktoś skutecznie zrzekł się dziedziczenia to traci prawo do zachowku. Istnieje jednak sposób na odwrócenie tej sytuacji, choć możliwy jest tylko za życia przyszłego spadkodawcy. Zgodnie bowiem z treścią art. 1050 KC  zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Dla skutecznego odwołania dokonanego zrzeczenia się dziedziczenia wymagane jest współdziałanie obu stron – przyszłego spadkodawcy oraz osoby, która już zrzekła się spadku. W przypadku braku porozumienia niemożliwe będzie odwołanie dokonanego już zrzeczenia.

Okazuje się, że przepisy dopuszczają możliwość częściowego uchylenia się od zrzeczenia się dziedziczenia np. np. kiedy spadkobierca w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia zrzekł się całego udziału w spadku, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a następnie spadkodawca i ten zrzekający się – niezależnie od motywacji, która nimi przy tym kieruje – zawierają umowę częściowo uchylającą tę uprzednią umowę, np. co do połowy tego udziału, w wyniku czego w razie gdyby doszło do dziedziczenia z ustawy, spadkobierca ten otrzyma tylko pół udziału w spadku, który by mu się należał według przepisów z tytułu dziedziczenia ustawowego.

Jeśli odwołanie zrzeczenia się dziedziczenia będzie skuteczne dana osoba oraz jej zstępni będą mogli dojść do dziedziczenia albo na zasadach ustawowych, albo testamentowych. W praktyce oznacza to także dla takich osób odzyskanie prawa do zachowku – w sytuacji, gdy będą oni w ogóle uprawnieni do takiego świadczenia zgodnie z regulacją art. 991 KC.

Jeśli przyszły spadkodawca nie wyraża zgody na odwołanie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia zrzekający, który popełnił w tym zakresie błąd będzie mógł dochodzić swoich praw do spadku w ramach postępowania sądowego w sprawie stwierdzenia nabycia spadku. Zgodnie bowiem z postanowieniem Sądu Najwyższego z 12 października 2005 r. (sygn. akt III CK 48/05) ustawowy spadkobierca może zawrzeć umowę ze swoim przyszłym spadkodawcą o zrzeczeniu się dziedziczenia. Ustalenie konsekwencji oświadczenia o uchyleniu się od skutków takiej umowy, jako złożonej np. pod wpływem błędu lub podstępu, należy do sądu przed którym toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku.

Podsumowanie

Podstawowym skutkiem zrzeczenia się dziedziczenia jest odsunięcie danej osoby oraz jej zstępnych od spadku oraz pozbawienie ich prawa do zachowku. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia jest tak naprawdę jedyną umową spadkową, którą można zawrzeć ze spadkodawcą jeszcze za jego życia. Zrzeczenie się dziedziczenia może zostać jednak odwołane, choć wymaga to pozostawania przy życiu i zgody przyszłego spadkodawcy.

Podstawy Prawne

• 73, 991, 1048 Kodeksu cywilnego
• 21, 30, 64 Konstytucji RP

FAQ

Czy po zrzeczeniu się spadku należy się zachowek?

Zrzeczenie się dziedziczenia powoduje utratę prawa do zachowku.

Kto dziedziczy po zrzeczeniu się spadku?

Osoba, która zrzekła się dziedziczenia jest uważana tak, jakby nigdy nie dożyła otwarcia spadku.

Kiedy nie ma prawa do zachowku?

Prawo do zachowku nie powstanie, gdy dana osoba zrzekła się dziedziczenia lub uznana została za niegodną dziedziczenia po danej osobie.

Czy można zrzec się zachowku po śmierci spadkodawcy?

Zrzeczenie się dziedziczenia, a więc także prawa do zachowku jest skuteczne tylko na podstawie umowy zawartej z żyjącym jeszcze spadkodawcą. Nienależnie od tego osoba, która nie zrzekła się dziedziczenia a ma prawo do zachowku może z niego nie skorzystać – zachowek jest bowiem uprawnieniem a nie obowiązkiem.

Czy można podważyć zrzeczenie się dziedziczenia?

Tak jak dotyczy to każdej umowy cywilnoprawnej również i umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może zostać podważona. W tym celu niezbędne jest jednak przeprowadzenie odpowiedniego postępowania sądowego mającego na celu stwierdzenie nieważności takiego zobowiązania