Co oznacza naruszenie zasad współżycia społecznego w pracy?

12Gru

Zasady współżycia społecznego są dosyć często spotykanym pojęciem na gruncie prawa cywilnego. Z racji tego, iż prawo pracy jest gałęzią prawa cywilnego to także i w tej dziedzinie zasady te znajdują zastosowanie. Czym dokładnie są zasady współżycia społecznego i kiedy dochodzi do ich naruszenia przez pracownika lub pracodawcę?

Zasady współżycia społecznego

Pojęcie zasad współżycia społecznego nie zostało wprost zdefiniowane w żadnym konkretnym przepisie, jednak krajowy ustawodawca dosyć często posługuje się tym terminem. Przyjmuje się, że podstawowym przepisem określającym w pośredni sposób zasady współżycia społecznego jest art. 5 Kodeksu cywilnego. Regulacja ta znajduje odpowiednie zastosowanie do wszystkich cywilistycznych gałęzi prawa, a więc także i do prawa pracy.

Zgodnie z treścią wspomnianego art. 5 KC nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Zasady współżycia społecznego możemy określić jako zbiór norm o charakterze etycznym, które obowiązują w danej społeczności i są uznawane jako normalne zachowanie międzyludzkie. Przykładowo do podstawowych zasad współżycia społecznego zaliczymy zasadę szacunku wobec drugiej osoby, zasadę nie okradania i nie oszukiwania drugiej osoby, zasadę mówienia prawdy lub niewykorzystywania cudzej pracy bez zgody danej osoby.

Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 31 marca 2022 r. (sygn. akt V AGa 113/21) przepis art. 5 KC może być stosowany wyjątkowo tylko w takich sytuacjach, w których wykorzystywanie uprawnień wynikających z przepisów prawnych prowadziłoby do skutku nieaprobowanego ze względu na przyjęte w społeczeństwie reguły zachowania, wyznaczane przez wartości powszechnie uznawane w społeczeństwie, których przestrzeganie spotyka się z pozytywną oceną, jest aprobowane, zaś ich naruszanie jest traktowane jako naganne, spotyka się z dezaprobatą. Przepis ten ustanawia zakaz korzystania w określonych granicach z praw podmiotowych. Stanowi tzw. klauzulę generalną odsyłającą do zasad współżycia społecznego, której treść wymaga każdorazowo doprecyzowania na gruncie konkretnej sprawy. Rola zasad współżycia społecznego polega na synchronizowaniu przepisów prawa z nakazami moralności i obyczajów. Stosowanie art. 5 KC znajduje uzasadnienie w sytuacjach, gdy wydane rozstrzygnięcie, mimo że zgodne z prawem, musiałoby jednocześnie zostać negatywnie ocenione na podstawie norm pozaprawnych, regulujących zasady moralne funkcjonujące w społeczeństw.

W praktyce prawniczej przyjęło się, że powoływanie się na zasady współżycia społecznego to ostatnia deska ratunku dla osoby, która chce wygrać przed sądem i obronić swoje twierdzenia. Jeśli inne argumenty i dowody okażą się bezskuteczne powołanie się na zasady współżycia społecznego będzie ostatnią linią obrony danej osoby. Pamiętajmy jednak, że opieranie się wyłącznie na regulacji art. 5 KC daje niewielkie szanse na wygraną w sądzie.

Zasady współżycia społecznego w prawie pracy

Zasady współżycia społecznego występują tak naprawdę wszędzie, również w relacji pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Choć przy stosunku pracy art. 5 KC będzie znajdował odpowiednie zastosowanie, równie ważny będzie jednak art. 8 Kodeksu pracy, zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Generalnie obowiązuje domniemanie korzystania przez osobę uprawnioną z przysługującego jej prawa w sposób legalny. Zastosowanie instytucji nadużycia prawa prowadzi zatem do osłabienia zasady pewności prawa i przełamuje domniemanie korzystania z prawa w sposób zgodny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem i zasadami współżycia społecznego. Toteż posłużenie się konstrukcją nadużycia prawa jest z założenia dopuszczalne tylko wyjątkowo i musi mieć szczególne, wyraźne uzasadnienie merytoryczne i formalne, a zwłaszcza usprawiedliwienie we w miarę skonkretyzowanych regułach, głównie o konotacji etycznej, moralnej i obyczajowej.

Z perspektywy art. 8 KP, każde działanie albo zaniechanie może być uznane za nadużycie prawa, jeśli występuje jedna z dwóch przesłanek: obiektywna sprzeczność ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub obiektywna sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Trzeba jednak pamiętać, że omawiany przepis, po pierwsze, dotyczy nadużycia a nie naruszenia prawa; po drugie, odnosi się do nadużycia prawa podmiotowego, które ma naturę cywilnoprawną. Klauzule generalne nie mogą unicestwiać skutków prawnych wynikających z bezwzględnie obowiązujących norm prawa pracy. Nie można z powołaniem się na zasady współżycia społecznego twierdzić, że zrzeczenie się przez pracownika wynagrodzenia nie rodzi skutku w postaci bezwzględnej nieważności tej czynności prawnej.

Przykładowo skuteczne podniesienie zarzutów z art. 8 KP nie skutkuje nieuznaniem nieważności zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia. Stwierdziwszy nieważność zrzeczenia się należy ocenić słuszność zgłoszonego nadużycia prawa podmiotowego w kontekście całokształtu danej sprawy, tym bardziej, że domniemanie przemawia za tym, iż ten, kto korzysta ze swego prawa, czyni to w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego. Dopiero istnienie szczególnych okoliczności (które w sprawie nie zaistniały) może domniemanie to obalić i pozwolić na zakwalifikowanie określonego zachowania jako nadużycia prawa nie zasługującego na poparcie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 18 czerwca 2020 r. (sygn. akt III APa 4/20) klauzula zasad współżycia społecznego odwołuje się do społecznie akceptowanych norm moralnych, które regulują postępowanie w stosunkach między ludźmi, wyrażają wartości powszechnie uznane w społeczeństwie, stanowiące składnik kultury europejskiej, takie jak uczciwość, sprawiedliwość społeczna, dobre obyczaje. Ujmując więc rzecz ogólnie, można przyjąć, że przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania.

W praktyce można więc odwoływać się do takich znanych pojęć, jak: „zasady słuszności”, „zasady uczciwego obrotu”, „zasady uczciwości czy lojalności”. W tym kontekście co najmniej niestosowna jest choćby sugestia dopuszczalności praktyki przerzucenia ciężaru oraz skutków prowadzonej działalności gospodarczej na pracowników i oczekiwanie że pracownicy z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej oraz powiększającego się od lat zadłużenia będą znosić naruszenie ustawowego obowiązku dokonywania pełnych i terminowych wpłat na rzecz zakładowego funduszu socjalnego.

Kiedy pracownik bądź pracodawca narusza zasady współżycia społecznego? (art. 8 KP)

Z racji bardzo ogólnego i nieostrego charakteru pojęcia zasad współżycia społecznego nie można podać jednej reguły, która wprost określałaby kiedy dochodzi do naruszenia owych zasad przez pracownika lub pracodawcę. Każdorazowo będą o tym decydowały okoliczności danej sprawy, zachowanie stron stosunku pracy oraz ich indywidualne podejście do sporu. To co w jednym przypadku będzie wyraźnym naruszeniem zasad współżycia społecznego w prawie pracy, w innym nie będzie miało żadnego znaczenia.

Nie jest możliwe wskazanie kazuistycznych sytuacji, gdy sąd obowiązany jest uwzględnić albo nie uwzględnić zarzut o sprzeczności żądania z art. 8 KP. Przykładowo Sąd Najwyższy, który stanowi autorytet judykatury w Polsce formułuje jedynie pewne ogólne dyrektywy wykładni, wszelkie próby egzemplifikacji sytuacji możliwych na gruncie art. 8 KP byłyby sprzeczne z istotą klauzul generalnych.

Czym innym jest wskazanie pewnych obiektywnych wskazówek, które należy wziąć pod uwagę przy stosowaniu art. 8 KP, czym innym natomiast wskazanie konkretnych sytuacji, gdy zastosowanie tego przepisu ma prowadzić do nieuwzględnienia żądania strony przeciwnej. Oceny skuteczności tego zarzutu przez pryzmat zasad współżycia społecznego należy dokonywać z uwzględnieniem okoliczności rozpoznawanej sprawy, a istotne z tego punktu widzenia mogą być między innymi: przyczyna opóźnienia w dochodzeniu roszczenia i czas jego trwania, wpływ zachowania dłużnika na upływ przedawnienia, czy też charakter uszczerbku doznanego przez poszkodowanego.

Norma art. 8 KP oznacza pozbawienie danego podmiotu możliwości korzystania z prawa, które mu przysługuje w świetle przepisów prawa przedmiotowego. Generalnie obowiązuje domniemanie korzystania przez osobę uprawnioną z przysługującego jej prawa w sposób legalny.

Zastosowanie instytucji nadużycia prawa prowadzi zatem do osłabienia zasady pewności prawa i przełamuje domniemanie korzystania z prawa w sposób zgodny z jego społeczno- gospodarczym przeznaczeniem i zasadami współżycia społecznego. Toteż posłużenie się konstrukcją nadużycia prawa jest z założenia dopuszczalne tylko wyjątkowo i musi mieć szczególne, wyraźne uzasadnienie merytoryczne i formalne, a zwłaszcza usprawiedliwienie we w miarę skonkretyzowanych regułach, głównie o konotacji etycznej, moralnej i obyczajowej.

Stawiając tezę o nadużyciu przez stronę prawa w rozumieniu art. 8 KP należy przy tym wyjaśniać, jakie konkretnie prawo podmiotowe, które w ocenie sądu zostało naruszone, wchodzi w rachubę, czy czynienie użytku z tego prawa polega na jego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego czy ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa (bądź i z zasadami współżycia społecznego i ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa) oraz jakie zasady współżycia społecznego (społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa) zostały pogwałcone.

Podsumowanie

Zasady współżycia społecznego to pojęcie stosowane nie tylko w prawie cywilnym, ale także i prawie pracy. Są to niepisane reguły poprawnych relacji pomiędzy stronami danego stosunku prawnego. Naruszanie zasad współżycia społecznego w ramach stosunku pracy może być niekiedy uważane za podstawę do żądania wypłaty odpowiedniej rekompensaty pieniężnej na rzecz poszkodowanego.