Wydziedziczenie – wyjaśniamy

Spadki

21Lis

Kontynuując cykl artykułów dotyczących prawa spadkowego, tym razem na tapet bierzemy kwestię wydziedziczenia. Jak wskazywałam w poprzednim artykule, wydziedziczenia można dokonać wyłącznie w testamencie.

Na czym polega wydziedziczenie?

Instytucja wydziedziczenia to nic innego, jak pozbawienie prawa do zachowku, które w normalnych okolicznościach przysługuje danemu spadkobiercy. Wydziedziczyć można zstępnych (m.in. dzieci, wnuki, prawnuki), małżonka i rodziców.

W przypadku wydziedziczenia, spadkobiercy testamentowi nie są zobowiązani do wypłacenia wydziedziczonemu – przysługującej mu na mocy ustawy – części masy spadkowej (zachowku).

Na wstępie należy zaznaczyć, że wydziedziczenie nie jest całkowicie dowolne, muszą zaistnieć konkretne przesłanki, które reguluje art. 1008 kodeksu cywilnego.

Zgodnie z jego treścią spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczyć), jeżeli uprawniony do zachowku:

  1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
  2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
  3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przesłanki te nie muszą oczywiście wystąpić wszystkie,  jednakże przynajmniej jedna musi się ziścić, aby w ogóle móc skutecznie wydziedziczyć daną osobę.

Co istotne – muszą one być rzeczywiste. Wydziedziczenie jest bezskuteczne,  jeżeli w rzeczywistości nie istniała przyczyna, która stanowiła podstawę wydziedziczenia. Zachowania uzasadniające wydziedziczenie winny być także poważne, świadome i zawinione.

Należy również wskazać, że jeżeli przyczyną wydziedziczenia jest pewien stan trwały (tak jak ma to miejsce w pkt 1 lub 3), stan ten musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu. W sytuacji  popełnienia przestępstwa, to jego musi ono nastąpić przed wydziedziczeniem.

Co to znaczy, postępować wbrew woli spadkodawcy w sposób uporczywy i sprzeczny z zasadami współżycia społecznego?

To postępowanie polegające na niewdzięczności, braku szacunku do spadkodawcy, a także wbrew woli spadkodawcy.

Nie muszą jednakże być związane tylko z osobą spadkodawcy. To także wszelkie zachowania obiektywnie naganne, nieakceptowalne i naruszające normy moralne czy społeczne, czyli związane ze sposobem życia i prowadzenia się spadkobiercy.

Warto pamiętać, że zachowanie nie może być naganne jedynie w ocenie samego spadkodawcy, lecz w ujęciu obiektywnym to zachowanie ma mieć cechę naganności.

Istotne jest, aby spadkodawca za życia potępił takie zachowanie, okazał wyraźną dezaprobatę dla poczynań potencjalnego spadkobiercy.

Dla skuteczności wydziedziczenia wymagana jest uporczywość postępowania uprawnionego do zachowku, tj. zachowania długotrwałego, wielokrotnego, a zachowania jednorazowe, czy stany krótkotrwałe nie uzasadniają wydziedziczenia.

Ponadto zawsze zachowanie określone w art. 1008 k.c. musi być świadome i spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie uprawnionego do zachowku.

„Praktycznie” rzecz ujmując to wszelkie zachowania agresywne, stosowanie przemocy zarówno fizycznej jak i psychicznej, wszczynanie awantur, kłótni, używanie w stosunku do spadkobiercy wyzwisk, obrażanie.

Rozpatrując tę przesłankę, należy brać pod uwagę także alkoholizm, narkomanię (i świadomy brak woli podjęcia leczenia, choć istniała taka możliwość), czego skutkiem mogło być, np. współuzależnienie małżonka albo doprowadzenie spadkobiercy do stanów depresji.  Nadto, także hazard i trwonienie w ten sposób majątku czy też przestępczy tryb życia.

W tym miejscu przytoczyć można treść wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie, sygn. I ACa 317/17 – „W ocenie Sądu powód nadużywając alkoholu, postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli żony. Wprawdzie spadkodawczyni w ostatnich latach życia również sięgała po alkohol i trudno twierdzić, by picie przez jej męża odbywało się wówczas wbrew jej wyraźnej woli, należy jednakże zauważyć, iż podjęła ona leczenie psychiatryczne i chciała wyjść z depresji. W takiej sytuacji spożywanie alkoholu przez powoda było jawnym nieposzanowaniem woli spadkodawczyni – jej woli zwalczenia choroby.  Alkohol jest czynnikiem, który bardzo utrudnia, a wręcz uniemożliwia poradzenie sobie z takimi problemami jak depresja czy nerwica.

Dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.

W tym przypadku mowa o przestępstwach przeciwko osobie spadkodawcy lub osobie mu bliskiej, tj. przestępstwach przeciwko życiu zdrowiu, czci, wolności, a także przeciwko nietykalności cielesnej czy też rodzinie i opiece. Można wskazać dla przykładu pobicie, znęcanie się.

Zgodnie z treścią wyroku Sądu Najwyższego z 2015 r., sygn. V CSK 109/13, katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, życiu zdrowiu, czci, wolności, a także przeciwko nietykalności cielesnej oraz przeciwko rodzinie i opiece.

Nie można wykluczyć tu także przestępstwa przeciwko mieniu, jak np. kradzież czy przewłaszczenie.  Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).

Zachowania uzasadniające wydziedziczenie winny być także poważne, świadome i zawinione.

Co istotne, celem wydziedziczenia danej osoby nie jest konieczne, aby osoba ta została ona skazana wyrokiem karnym. Okoliczność, że doszło do popełnienia przestępstwa może być bowiem ustalona w postępowaniu cywilnym. Celem jednak ustalenia w konkretnym przypadku, czy doszło do popełnienia przestępstwa należy odwołać się do regulacji zawartych w kodeksie karnym.

Uporczywe nie dopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W przypadku tej przesłanki, rodzaj obowiązków rodzinnych, jakie powinien wypełniać spadkobierca, jest zależny od stosunku, jaki łączy spadkodawcę i spadkobiercę. Mogą one zatem wynikać z małżeństwa, pokrewieństwa czy też przysposobienia.

Do obowiązków małżonków względem siebie, zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, należy obowiązek wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny.

Małżonkowie są także zobowiązani do zaspokajania potrzeb rodziny oraz umożliwienia korzystania przez małżonka z mieszkania i przedmiotów urządzenia domowego.

Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się, zaś do obowiązków rodziców względem dzieci należy wykonywanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, jego wychowanie, troszczenie się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowanie go do pracy dla dobra społeczeństwa.

Krewnych w linii prostej może łączyć natomiast obowiązek alimentacyjny, zatem także obowiązek alimentacyjny dotyczy rodziców względem dzieci oraz dzieci w stosunku do rodziców.

Wobec powyższego, wszelkie zachowania polegające na uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego, braku osobistej troski czy zainteresowania chorym spadkodawcą, a także zerwanie kontaktów rodzinnych, porzucenie czy nawet znęcanie się, będzie uzasadniało wydziedziczenie takiej osoby.

Należy mieć jednak na względzie, że chodzi o taki stan, że pomimo istnienia takiej potrzeby i oczekiwania spadkodawcy, małżonek czy zstępny uporczywie odmawia realizacji tych obowiązków.

Zgodnie z orzecznictwem, to zachowanie musi nosić cechy uporczywości, czyli musi być długotrwałe czy wielokrotne. W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 k.c., mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych.

Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami.

Sposób wydziedziczenia w testamencie

Nie ma zasadniczo konkretnych wymogów co do konstrukcji zapisu o wydziedziczeniu, jednakże musi być na tyle jednoznaczny, konkretny i wyraźny, aby osoba wydziedziczona była identyfikowalna.

Niekoniecznie należy wskazywać ją z imienia i nazwiska. Należałoby wskazać i opisać jakich zachowań dopuściła się osoba, która zostaje wydziedziczona. Co wynika wprost z art. 1009 kodeksu cywilnego, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

W praktyce przy wydziedziczeniu największym problemem jest ustalenie czy zachowanie określonej osoby jest już wystarczające, aby pozbawić ją prawa do zachowku – dotyczy to w szczególności naruszenia zasad współżycia społecznego względem spadkodawcy.

Wskazanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia nie zawsze przesądza o skuteczności wydziedziczenia – testament nie stanowi dowodu, że określona w nim przyczyna wydziedziczenia rzeczywiście istnieje.

Spadkobierca bezpodstawnie wydziedziczony może dochodzić zachowku, powołując się na bezzasadność wydziedziczenia. Wówczas, to na pozostałych spadkobiercach może spoczywać ciężar dowodzenia, że osoba wydziedziczona przez spadkodawcę faktycznie postępowała w sposób określony w art. 1008 kodeksu cywilnego, a jego wydziedziczenie było zasadne.

W przypadku nieskuteczności wydziedziczenia, pozostała część testamentu jest w dalszym ciągu ważna. Nieważność bowiem rozporządzenia o wydziedziczeniu nie powoduje nieważności pozostałych rozporządzeń testamentowych, tzn. ustanowienia spadkobierców i dokonanych zapisów (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1961 roku, 1 CR 365/60).

Porozmawiaj z autorem

Karolina Listopadzka

radczyni prawna

klistopadzka@jczkancelaria.pl +48 668201535

Mogą Cię zainteresować

03Gru

Czy zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje zachowek?

Czy zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje zachowek?

13Maj

Czym jest i komu przysługuje zachowek?

Czym jest i komu przysługuje zachowek?
wszystkie wpisy