Kto ponosi odpowiedzialność za błąd medyczny?

Błędy zdarzają się wszędzie, dużo gorzej, gdy dotyczy to zdrowia lub życia ludzkiego. Niestety takie sytuacje nie są rzadkością, choć nie zawsze powstają z przyczyn zawinionych. Lekarze są szczególną grupą zawodową narażoną na odpowiedzialność z tytułu popełnianych błędów. Kto jednak ponosi odpowiedzialność za tego rodzaju błędy? Odpowiedź na to pytanie zależy od okoliczności całej sprawy.

Czym jest błąd medyczny?

Zanim przejdziemy do wyjaśnienia kwestii odpowiedzialności za błąd medyczny, trzeba najpierw ustalić czym jest ów błąd. Jasne jest, że wszelkie uszkodzenia na ciele pacjenta, zniszczenie jego zdrowia, a nawet doprowadzenie do śmierci w wielu przypadkach będzie wiązało się z błędem natury medycznej. Ustawodawca i doktryna posługują się jednak konkretnymi definicjami tego pojęcia.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 1 kwietnia 1955 r. (sygn. akt IV CR 39/54) wyraźnie określił, że błędem w sztuce lekarskiej jest czynność (zaniechanie) lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medycyny w zakresie dla lekarza dostępnym. Najogólniej rzecz biorąc można stwierdzić, iż błąd medyczny to nieumyślne działanie, zaniedbanie lub zaniechanie lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej lub osoby wykonującej inny zawód medyczny, które powodują powstanie szkody u pacjenta. Powstanie błędu medycznego uzależnione jest od wystąpienia następujących elementów:

• postępowania niezgodnego z powszechnie uznanym stanem wiedzy medycznej,
• winy nieumyślnej (tzw. lekkomyślność lub niedbalstwo),
• wystąpienia szkody,
• związku przyczynowego między popełnionym błędem, a ujemnym skutkiem postępowania leczniczego w postaci śmierci pacjenta, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.

Definicji błędy medycznego możemy także szukać w art. 67a ustawy 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta. Zgodnie z treścią powyższego przepisu, błędem medycznym może być także zakażenie pacjenta biologicznym czynnikiem chorobotwórczym, uszkodzenia ciała lub rozstrój zdrowia pacjenta albo śmierć pacjenta będącego następstwem niezgodnych z aktualną wiedzą medyczną:

• diagnozy, jeżeli spowodowała ona niewłaściwe leczenie albo opóźniła właściwe leczenie, przyczyniając się do rozwoju choroby,
• leczenia, w tym wykonania zabiegu operacyjnego,
• zastosowania produktu leczniczego lub wyrobu medycznego.

Odpowiedzialność za błąd medyczny

Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa karnego oraz cywilnego odpowiedzialność za konkretne zdarzenie ponosi jego sprawca, ewentualnie poszkodowany lub pokrzywdzony, jeśli przyczynił się do jego powstania. Podoba reguła obowiązuje w przypadku błędów medycznych, za które co do zasady odpowiada personel medyczny, który dopuścił się nieprawidłowego działania, bądź zaniechania.

Aby przypisać odpowiedzialność za omawiany błąd konkretnej osobie należy jednak wykazać związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem (śmiercią pacjenta lub utratą przez niego zdrowia) a zachowaniem sprawcy (działaniem lub zaniechaniem). Przykładowo, jeśli w trakcie akcji ratowniczej lekarz zaprzestanie czynności niezbędnych do uratowania życia pacjenta, bo odebrał w tym czasie telefon od swojej żony, pacjent zaś zmarł, można mówić o błędzie medycznym z powodu zawinionego zachowania tego medyka. Podobnie będzie w przypadku, gdy pielęgniarka w szpitalu zapomina podać lekarstwa pacjentowi o wyznaczonej godzinie, ponieważ w tym czasie zagadała się z koleżankami z pracy i pacjent ostatecznie zmarł.

Inną sytuacją będzie jednak przypadek śmierci pacjenta z powodu podania leku, który został dopuszczony do obrotu, a który okazał się po 2 latach toksyczny. W tej sytuacji pielęgniarka, która podała lek i lekarz zlecający jej te czynność nie będą odpowiedzialni za błąd medyczny, ponieważ w chwili dokonywania czynu działali zgodnie z ówczesnymi procedurami.

Odpowiedzialność za błąd medyczny możemy rozpatrywać niejako na trzech odrębnych płaszczyznach:

• jako odpowiedzialność cywilnoprawną posiadającą charakter głównie odszkodowania w formie pieniężnej,
• jako odpowiedzialność dyscyplinarną – stosowaną przez pracodawcę względem pracownika, który dopuścił się błędu medycznego. W tym zakresie w grę wchodzą kary porządkowe wskazane w Kodeksie pracy, a nawet zwolnienie w trybie dyscyplinarnym,
• jako odpowiedzialność karną regulowaną przez właściwe przepisy Kodeksu karnego.

Odszkodowanie za błąd medyczny

Ubieganie się o odszkodowanie za błąd medyczny wymaga każdorazowo wykazania, że taki błąd skutkował utratą życia lub zdrowia pacjenta. Roszczenie o zapłatę przysługuje zarówno poszkodowanemu, jak i członkom jego rodziny (gdy pacjent nie jest w stanie sam dochodzić swoich praw). Warto w tym miejscu zaznaczyć, że równocześnie z odszkodowaniem można ubiegać się o zapłatę zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Błędy medyczne powodują bowiem nie tylko materialną szkodę, którą można wycenić, ale również i trudno mierzalną krzywdę np. pod postacią gorszego samopoczucia, traumy, a nawet oszpecenia ciała.

W praktyce dochodzenie roszczeń z tytułu popełnionego błędu medycznego wymaga skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego. Pozwanym w tym zakresie będzie sprawca, względnie zakład medyczny, który sprawcę zatrudnia. Pozew o zapłatę odszkodowania składa się do sądu rejonowego, gdy wartość dochodzonej kwoty nie przekracza 75 000 zł albo do sądu okręgowego, gdy jest wyższa. Pismo powinno być skierowane do sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego – osoby, która jest winna powstania szkody. W toku procesu powód będzie musiał wykazać powstanie szkody i powiązać to zdarzenie z działaniem lub zaniechaniem medyka. Jeśli mu się to uda sąd przyzna odszkodowanie – jego wysokość musi być jednak pierwotnie ustalona przez samego powoda.

Odpowiedzialność karna za błąd medyczny

Najsurowszym wyrazem odpowiedzialności za popełnienie błędu medycznego jest skazania sprawcy w ramach postępowania karnego. Niektóre zachowania mogą być bowiem kwalifikowane jako przestępstwa, szczególnie, gdy pacjent umrze lub dojdzie do nieodwracalnego uszkodzenia jego zdrowia.

Zgodnie z treścią art. 160 Kodeksu karnego, kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli sprawca czynu działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Nie podlega jednak karze za przestępstwo sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Jak zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 czerwca 2019 r. (sygn. akt III KK 212/18), fakt ciężkiej i śmiertelnej choroby pacjenta nie wyklucza odpowiedzialności za błąd lekarski z art. 160 § 2 i 3 KK. Z pewnością także standardy medyczne nie mogą być w takich przypadkach zaniżane. Przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu przez lekarza z art. 160 § 2 i 3 KK jest przestępstwem nieumyślnym. Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej lekarza za błąd diagnostyczny prowadzący do narażenia, o którym mowa w art. 160 § 2 i 3 KK, niezbędne jest nie tylko powstanie zmiany w świecie zewnętrznym, tj. w realiach niniejszej sprawy stwierdzenie wystąpienia błędu diagnostycznego, ale istnienie związku przyczynowo-skutkowego, między owym błędem a stanem narażenia, a wreszcie przypisywalność odnoszona do konkretnej osoby, w tym też będące przedmiotem zarzutów kasacji ustalenia na kim spoczywał w niniejszej sprawie obowiązek opieki nad pacjentem. Przy typie nieumyślnym z art. 160 KK obiektywne przypisanie sprawcy skutku jest możliwe wyłącznie wówczas, gdy zostanie dowiedzione, że pożądane działania alternatywne, polegające na wykonaniu ciążącego na lekarzu obowiązku, zapobiegłyby realnemu i znaczącemu stopniowi tego narażenia. Konieczne jest zatem wykazanie, czy istnieje związek przyczynowo-skutkowy między błędem, a stanem narażenia. Oceny w tym zakresie dokonywać należy w oparciu o analizę aspektu pozytywnego związku – tj. odpowiedzi na pytanie, czy gdyby lekarz nie podjął niewłaściwych działań, to nie byłoby takiego skutku; oraz aspektu negatywnego – w którym konieczne jest rozważenie, czy gdyby lekarz podjął właściwe działania, skutek w postaci narażenia by wystąpił, czy nie?

Skutek czynu zabronionego określonego w art. 160 § 1 Kodeksu karnego może urzeczywistniać się w zwiększeniu stopnia narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, które wystąpiło już wcześniej, ale jeśli zarzuconym zachowaniem jest nieumyślne zaniechanie ciążącego na oskarżonym obowiązku zapobiegnięcia skutkowi, to warunkiem pociągnięcia oskarżonego do odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 160 § 2 i 3 Kodeksu karnego jest obiektywne przypisanie mu takiego skutku. Będzie on spełniony wtedy, gdy zostanie dowiedzione, że pożądane zachowanie alternatywne, polegające na wykonaniu przez oskarżonego ciążącego na nim obowiązku, zapobiegłoby realnemu i znaczącemu wzrostowi stopnia tego narażenia.

Za błędy podlegające odpowiedzialności karnej lekarzowi mogą grozić tak naprawdę różne sankcje, w tym nawet kara pozbawienia wolności, tytułem przykładu zgodnie z art. 155 KK (za nieumyślne spowodowanie śmierci), art. 156 KK (za ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 157 KK (za średni lub lekki uszczerbek na zdrowiu), art. 157a KK (za uszkodzenia prenatalne) oraz art. 160 KK (za narażenie na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia).

Kto odpowiada za błąd medyczny – lekarz czy szpital?

Poszkodowani mają największy problem z ustaleniem osoby bezpośrednio odpowiedzialnej za popełniony błąd medyczny. Trudności pojawiające się w tym zakresie dotyczą wyboru lekarza/ pielęgniarki oraz szpitala/ innego zakładu medycznego.

W praktyce odpowiedzialność za błędy medyczne może dotyczyć obu tych podmiotów – mówimy wówczas o tzw. odpowiedzialności solidarnej. Pacjent lub jego rodzina może wybrać czy swoje roszczenie będzie kierować tylko względem lekarza (konkretnej osoby fizycznej), tylko względem zakładu medycznego (konkretnej osoby prawnej) albo i wobec lekarza i jego zakładu pracy. Oczywiście jeśli mamy do czynienia z sytuacją, w której do błędu dochodzi w ramach tzw. prywatnej praktyki lekarskiej, odpowiedzialny będzie wyłącznie dany lekarz.

Wojewódzkie Komisje ds. Orzekania o Zdarzeniach Medycznych

Jeśli dojdzie do powstania zdarzenia skutkującego powstaniem błędu medycznego, uprawniona osoba może wystąpić z wnioskiem o pomoc do właściwej Wojewódzkiej Komisji do spraw Orzekania o Zdarzeniach Medycznych. Jest to alternatywna droga dochodzenia roszczeń, która nie wymaga inicjowania postępowania sądowego. Zaletą tej formy jest znaczne skrócenie czasu całej sprawy, niż gdyby miało to miejsce w przypadku sprawy sądowej.

Wniosek o podjęcie sprawy przez Wojewódzką Komisję może złożyć pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy. Gdyby jednak pacjent zmarł, prawo to przysługuje jego spadkobiercom (muszą oni posiadać dokument stwierdzający nabycie spadku – zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia albo odpis prawomocnego postanowienia sądu ws. stwierdzenia nabycia spadku).

wniosek należy złożyć w terminie 1 roku od dnia, w którym wnioskodawca dowiedział się o zakażeniu, uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia albo nastąpiła śmierć pacjenta. Termin ten nie może być dłuższy niż 3 lata od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie. W przypadku śmierci pacjenta ten termin nie biegnie do dnia zakończenia postępowania spadkowego. Na stronie internetowej lub w siedzibie danego urzędu wojewódzkiego powinny być dostępne gotowe formularze wniosku. Można również taki wniosek przygotować samodzielnie.

Wniosek podlega stałej opłacie w wysokości 200 zł. W przypadku orzeczenia o braku zdarzenia medycznego, koszty postępowania przed komisją ponosi wnioskodawca. W przypadku orzeczenia o istnieniu zdarzenia medycznego koszty ponosi podmiot leczniczy prowadzący szpital (nawet w sytuacji, gdy wnioskodawca nie zaakceptuje przedstawionej propozycji wysokości odszkodowania i zadośćuczynienia). W przypadku, gdy ubezpieczyciel nie przedstawi w terminie propozycji odszkodowania i zadośćuczynienia, ponosi on koszty z tym związane.

Warto pamiętać, że jeśli wnioskodawca zaakceptuje kwotę zadośćuczynienia lub odszkodowania możliwość skorzystania drogi sądowej w formie pozwu przeciwko szpitalowi zostaje zamknięta. Inaczej jest w przypadku, gdy wnioskodawca nie zaakceptuje propozycji lub pojawią się nowe objawy, okoliczności związane ze zdarzeniem już rozpatrzonym przez komisję – wtedy może on dochodzić swoich praw na drodze postępowania cywilnego.