Odpowiedzialność karna lekarza

Wykonywanie każdego zawodu medycznego wiąże się z ogromną odpowiedzialnością względem pacjenta. Lekarz jest zobowiązany do należytego wykonywania swojego zawodu, tak, aby życie i zdrowie pacjenta nie zostało zagrożone. Praktyka pokazuje niestety, że czasami nie da się uniknąć błędów – w takiej sytuacji lekarz może zostać pociągnięty nie tylko do odpowiedzialności cywilnej, ale także i karnej.

Odpowiedzialność lekarza

Tak naprawdę zakres odpowiedzialności lekarskiej może zostać sprowadzony do 3 podstawowych płaszczyzn:

• odpowiedzialności cywilnej, która przybiera najczęściej postać odpowiedzialności odszkodowawczej lub zadośćuczynienia względem pacjenta lub członków jego najbliższej rodziny,
• odpowiedzialności pracowniczej, która pojawia się wtedy, gdy lekarz dopuścił się zaniedbań w ramach pracy wykonywanej na podstawie stosunku pracy,
• odpowiedzialności karnej, która zaistnieje, gdy dany lekarz dopuścił się czynu zabronionego. Ten rodzaj odpowiedzialności jest niezależny od dwóch wcześniej wymienionych form odpowiedzialności.

Odpowiedzialność karna za błąd medyczny

Odpowiedzialność karna lekarza może być bardzo zróżnicowana, wszystko tak naprawdę zależy od rodzaju czynu, który może być uznany za przestępstwo oraz jego rozmiarów. Nie bez znaczenia pozostaje także samo zachowanie sprawy (zawinione lub niezawinione), a także to co dokładnie stało się z pacjentem (np. czy nie stracił on życia w wyniku błędu medycznego).

Nie istnieje jeden konkretny przepis, który regulowałby zakres odpowiedzialności karnej lekarza – takich regulacji jest naprawdę sporo, a większość z nich odnajdziemy w Kodeksie karnym.

Pamiętajmy, że popełnienie błędu lekarskiego, którego skutki widoczne są w postaci negatywnych konsekwencji dla zdrowia i życia, jest przestępstwem materialnym. Lekarz podlega odpowiedzialności karnej, jeżeli poprzez swoje działanie albo zaniechanie spowoduje zewnętrzne zmiany w postaci naruszenia dobra prawnego. Powstałe skutki mogą występować w postaci śmierci, ciężkiego, średniego lub lekkiego uszkodzenia ciała, a także uszkodzenia prenatalnego. Za znamię skutku uważa się również narażenie na niebezpieczeństwo, które nie wywołuje konkretnych zmian w świecie zewnętrznym, ale sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Przestępstwa, które może popełnić lekarz

Kodeks karny wyróżnia kilka rodzajów przestępstw, które mogą być popełnione przez lekarza. Do najbardziej istotnego należy ten z art. 160 KK. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli sprawca czynu działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Nie podlega jednak karze za przestępstwo sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 czerwca 2019 r. (sygn. akt III KK 212/18) uznał, że fakt ciężkiej i śmiertelnej choroby pacjenta nie wyklucza odpowiedzialności za błąd lekarski z art. 160 § 2 i 3 KK. Z pewnością także standardy medyczne nie mogą być w takich przypadkach zaniżane. Przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu przez lekarza z art. 160 § 2 i 3 KK jest przestępstwem nieumyślnym. Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej lekarza za błąd diagnostyczny prowadzący do narażenia, o którym mowa w art. 160 § 2 i 3 KK, niezbędne jest nie tylko powstanie zmiany w świecie zewnętrznym, tj. w realiach niniejszej sprawy stwierdzenie wystąpienia błędu diagnostycznego, ale istnienie związku przyczynowo-skutkowego, między owym błędem a stanem narażenia, a wreszcie przypisywalność odnoszona do konkretnej osoby, w tym też będące przedmiotem zarzutów kasacji ustalenia na kim spoczywał w niniejszej sprawie obowiązek opieki nad pacjentem. Przy typie nieumyślnym z art. 160 KK obiektywne przypisanie sprawcy skutku jest możliwe wyłącznie wówczas, gdy zostanie dowiedzione, że pożądane działania alternatywne, polegające na wykonaniu ciążącego na lekarzu obowiązku, zapobiegłyby realnemu i znaczącemu stopniowi tego narażenia. Konieczne jest zatem wykazanie, czy istnieje związek przyczynowo-skutkowy między błędem, a stanem narażenia. Oceny w tym zakresie dokonywać należy w oparciu o analizę aspektu pozytywnego związku – tj. odpowiedzi na pytanie, czy gdyby lekarz nie podjął niewłaściwych działań, to nie byłoby takiego skutku; oraz aspektu negatywnego – w którym konieczne jest rozważenie, czy gdyby lekarz podjął właściwe działania, skutek w postaci narażenia by wystąpił, czy nie?

Skutek czynu zabronionego określonego w art. 160 § 1 Kodeksu karnego może urzeczywistniać się w zwiększeniu stopnia narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, które wystąpiło już wcześniej, ale jeśli zarzuconym zachowaniem jest nieumyślne zaniechanie ciążącego na oskarżonym obowiązku zapobiegnięcia skutkowi, to warunkiem pociągnięcia oskarżonego do odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 160 § 2 i 3 Kodeksu karnego jest obiektywne przypisanie mu takiego skutku. Będzie on spełniony wtedy, gdy zostanie dowiedzione, że pożądane zachowanie alternatywne, polegające na wykonaniu przez oskarżonego ciążącego na nim obowiązku, zapobiegłoby realnemu i znaczącemu wzrostowi stopnia tego narażenia.

Kolejnym przepisem karnym, który możemy zastosować względem lekarza jest art. 155 KK. Zgodnie z jego treścią, Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Warunkiem koniecznym obiektywnego przypisania sprawcy negatywnego następstwa czynu, a w konsekwencji jego odpowiedzialności karnej za skutek, jest rozstrzygnięcie kwestii obiektywnej przewidywalności nastąpienia skutku. Bez ustalenia, że określone konsekwencje zachowania się sprawcy były obiektywnie przewidywalne, nie byłoby możliwości przyjęcia znamion przedmiotowych skutkowego (materialnego) czynu zabronionego. Nieumyślne spowodowanie śmierci pokrzywdzonego nie może – jako znamię przestępstwa – stanowić okoliczności łagodzącej przy wymiarze kary. Okoliczność taką można uznać za działanie oskarżonego w formie niedbalstwa. Nieumyślność ma więc kluczowe znaczenie przy omawianiu tego rodzaju przestępstwa. Definicję tego pojęcia przekazuje nam wprost art. 9 §2 KK, zgodnie z którym do nieumyślności czynu dochodzi, jeśli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo, że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Istotą nieumyślności jest więc brak zamiaru popełnienia przestępstwa.

Uszczerbek na zdrowiu a odpowiedzialność karna lekarza

Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 kwietnia 1994 r. (sygn. akt WR 70-94), wykonywany przez lekarza zabieg leczniczy może powodować powstanie odpowiedzialności karnej za przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu pacjenta. Doprecyzować jednak trzeba, że chodzi tutaj o zawiniony błąd w sztuce lekarskiej – to z kolei wymaga przeprowadzenia dokładnego postępowania wyjaśniającego, które powinno wykryć czy w konkretnej sytuacji w chwili zabiegu lekarz posiadał aktualną wiedzę medyczną oraz czy rzetelnie wykonał wszystkie czynności.

Innymi przepisami regulującymi odpowiedzialność karną lekarza są art. 156, 157, 157a oraz 160 Kodeksu karnego. Zgodnie z zapisami powyższych regulacji, kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli następstwem omawianego czynu jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 5, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. W wypadku przestępstwa spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, sprawca musi obejmować świadomością przynajmniej możliwość spowodowania swoim zachowaniem ciężkiego uszczerbku na zdrowiu innej osoby i chcieć takiego skutku albo na nastąpienie takiego skutku się godzić, przy czym postać ciężkiego uszkodzenia ciała, wymieniona we wskazanych przepisach, nie musi być wyraźnie sprecyzowana w świadomości sprawcy.

Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony powyżej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jeżeli sprawca czynu działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Ściganie takiego przestępstwa, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.

Kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Nie popełnia jednak przestępstwa lekarz, jeżeli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego. Nie podlega karze także i matka dziecka poczętego, która dopuszcza się powyższego czynu.

Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli sprawca czynu działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Nie podlega jednak karze za przestępstwo sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.