Kiedy czynność prawna jest nieważna? Przyczyny nieważności

Skuteczność i ważność czynności prawnej zależy od wielu różnych czynników. Kodeks cywilny wyraźne wskazuje kiedy daną czynność możemy uznać za nieważną i to od samego początku. Na co powinniśmy więc uważać podejmując się czynności prawnej?

Czym są czynności prawne?

Przez czynność prawną powinniśmy rozumieć każdą aktywność prowadzącą do wywołania określonych skutków prawnych. Czynności tego rodzaju mogą być podejmowane zarówno przez osoby fizyczne, jak i osoby prawne. W praktyce czynności prawne są kojarzone przede wszystkim z umowami cywilnoprawnymi.

Zgodnie z treścią art. 56 Kodeksu cywilnego czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Art. 65 KC stanowi z kolei, że oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. O ile z art. 56 KC wyraźnie wynika, że skutki wynikające z zasad współżycia społecznego jedynie uzupełniają treść stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy, to zastosowanie art. 65 § 1 KC jest szersze – potencjalnie w drodze wykładni umowy można jej nawet nadać sens dość odległy od jej literalnego brzmienia. Jednak art. 65 § 1 KC jest instrumentem wykładni, a nie zmiany umowy, oraz ma prowadzić do odkodowania treści zawartej w umowie, a nie do uzupełnienia czy zmiany umowy. Niezależnie od trwania umowy, w świetle art. 65 § 2 KC istotne są intencje stron z chwili jej zawarcia – jeśli w toku wykonywania umowy strony realizują coś innego niż ustaliły, to można jedynie rozważać dokonaną przez nie dorozumianą zmianę umowy.

Kiedy czynność prawna jest nieważna?

Czynności prawne mogą być niestety nieważne, co powoduje także, że stają się one bezskuteczne. Pamiętajmy, że nie można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne. Przepis powyższy nie wyłącza dopuszczalności zobowiązania, że uprawniony nie dokona oznaczonych rozporządzeń prawem.

Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

Niekiedy z pozoru nieważna czynność prawna może okazać się w części skuteczna, zależy to jednak od okoliczności danej sprawy. W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.

Żądanie uznania umowy z następstwem w postaci tzw. bezskuteczności względnej mogłoby być usprawiedliwione tylko wówczas, gdyby z łączącego dłużnika i wierzyciela stosunku obligacyjnego, bądź też rzeczowego, zaspokojenie wierzyciela mogło nastąpić tylko ze wskazaniem na przedmiot czynności prawnej. Najczęściej chodzi tu o ochronę interesu osoby trzeciej, która zmierza do wykonania przysługującego jej roszczenia o przeniesienie własności rzeczy, np. z umowy zlecenia. Brak możliwości zaspokojenia osoby trzeciej winien być zatem bezpośrednim skutkiem wykonania kwestionowanej czynności.

Co należy wiedzieć o klauzulach abuzywnych w umowach cywilnoprawnych?

Umowy cywilnoprawne mogą zawierać w swej treści różnego rodzaju postanowienia, w tym także te o charakterze niedozwolonym (mówimy wówczas o tzw. klauzulach abuzywnych). Pojawienie się wadliwego postanowienia umownego wpływa na możliwość zakwestionowania danej czynności prawnej (zobowiązania) – można to jednak uczynić zarówno w całości, jak i odpowiedniej części.

Zgodnie z treścią art. 3851 i 3852 KC postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z powyższym nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.

Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje. Oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.

Co ciekawe w określonych okolicznościach można utrzymać w mocy umowę, ale tylko wtedy gdy taka jest wola konsumenta, gdy konsument uzna, że nie chce unieważnienia umowy, a chce utrzymania umowy w mocy. Decyzja taka należy do konsumenta. Nie ma przy tym również podstaw, aby sąd kwestionował decyzję i ocenę łączących strony postanowień dokonaną przez konsumenta i zastępował ją własną oceną co do konsekwencji związanych z dążeniem konsumenta do stwierdzenia nieważności umowy, której postanowienia okazały się abuzywne.

Sąd nie jest uprawniony do zmiany treści nieuczciwego postanowienia w drodze wykładni. Skoro, po usunięciu klauzul abuzywnych, nie można wypełnić tak powstałej w umowie luki, to cała umowa nie może ważnie wiązać stron, jako że postanowienia umowy zakwestionowane przez powoda (odnoszące się do klauzul indeksacyjnych) odnoszą się do głównych świadczeń stron i zostały sformułowane w sposób niejednoznaczny. Ich usunięcie ze skutkiem ex lege i ex tunc powoduje, że brak jest określenia w umowie jej essentialia negotti (elementów koniecznych) przewidzianych w art. 69 Prawa bankowego, co powoduje, że obowiązywanie jej w dalszym ciągu nie jest możliwe i uzasadnia stwierdzenie, że umowa jest nieważna.

Cywilnoprawną sankcją ustalenia abuzywności postanowienia umowy jest brak związania nim konsumenta (art. 3851 § 1 KC), przy zachowaniu związania stron umową w pozostałej części (art. 3851 § 2 KC). Regulacja ta nie odnosi się jednak do postanowień określających główne świadczenie stron, do których – w ocenie Sądu – zaliczają się postanowienia wprowadzające mechanizm indeksacji do przedmiotowej umowy kredytu. Skutkiem jego abuzywności jest zatem nieważność całej umowy, przy czym skutek ten nie nastąpi, jeżeli istnieje możliwość zastąpienia zakwestionowanego postanowienia przepisami dyspozytywnymi lub jeżeli konsument wyrazi wolę dalszego obowiązywania umowy z zachowaniem klauzuli abuzywnej.

W celu ustalenia czy konkretne postanowienie umowne należy kwalifikować jako „nieuzgodnione (uzgodnione) indywidualnie” należy zbadać, czy konsument miał na treść danego postanowienia „rzeczywisty wpływ” (art. 3851 § 3 KC), co zwykle nie będzie miało miejsca w przypadku postanowień umowy przyjętych z wzorca zaproponowanemu konsumentowi przez przedsiębiorcę.

Dla zrealizowania przesłanki rzeczywistego wpływu konsumenta na treść postanowień umownych nie wystarczy wykazanie, że konsument dowiedział się o treści klauzuli w odpowiednim czasie, a strony prowadziły w tym przedmiocie negocjacje. Konieczne jest udowodnienie wspólnego ustalenia ostatecznego brzmienia klauzuli, w wyniku rzetelnych negocjacji, w ramach których konsument miał realny wpływ na treść określonego postanowienia umownego, chyba że zostało ono sformułowane przez konsumenta i włączone do umowy na jego żądanie.

Podsumowanie

Czynności prawne mogą przybierać różne formy, aby były jednak uważane za ważne i skuteczne muszą być zgodne z obowiązującymi przepisami prawa. Równie istotna w tym zakresie jest pełna świadomość i swoboda osoby, która dokonuje danej czynności prawnej. Ustawodawca przewiduje możliwość podważana już dokonanych czynności oraz stwierdz

Podstawy Prawne

• Art. 56 KC, Art. 65 KC,  Art. 385 KC

FAQ

Czy nieważna czynność prawna może wywołać skutki prawne?

Nieważna czynność prawna może wywołać skutki prawne jeśli zostanie naprawiona, tj. gdy nastąpi jej konwalidacja.

Które wady oświadczenia woli powoduje bezwzględna nieważność czynności prawnej?

Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Czy umowa z błędem jest ważna?

Umowa z błędem nie musi być automatycznie w całości nieważna. Jeśli pozostałe postanowienia umowne są zgodne z prawem i zasadami współżycia społecznego to w tej części kontrakt jest prawidłowy i ważny.

Jak stwierdzić nieważność umowy?

Stwierdzenie nieważności umowy może nastąpić na drodze postępowania sądowego – w tym celu niezbędne jest złożenie pozwu o stwierdzenie nieważności zobowiązania lub czynności prawnej.

Jakie są wady oświadczenia woli?

Wadami oświadczenia woli są pozorność, błąd, podstęp i groźba.

Kiedy oświadczenie woli jest nieważne?

Oświadczenie woli jest nieważne, gdy zostało złożone z naruszeniem obowiązujących przepisów prawnych lub narusza zasady współżycia społecznego.